Ongewenste lelieteelt rukt op in Hilvarenbeek

Mieke Hendrikx schreef een column over de lelieteelt die ook in Hilvarenbeek oprukt. En dat is reden tot grote zorg. In de lelieteelt wordt veel gespoten met gewasbeschermingsmiddelen.

Door Mieke Hendrikx 

Nederland is de grootste exporteur van bloembollen ter wereld. En dat areaal blijft maar groeien. Van 1,1 duizend hectare in 1980 tot ruim 6 duizend hectare nu. Voorheen alleen in de traditionele bollenstreken maar inmiddels ‘waaiert’ deze intensieve teelt ook uit naar andere gebieden in ons land waaronder het zuiden.

De teelt kent een cyclus van 7 jaar en daarna zoekt men naar geschikte percelen elders. De Brabantse zandgronden lijken prima te voldoen aan de gestelde eisen voor de teelt van dit gewas.

In onze gemeente zien (stoppende) boeren daarmee kansen om hun percelen te verpachten aan lelietelers en daarmee een lucratievere inkomstenbron te generen dan bijvoorbeeld de maisopbrengst hen biedt. In Esbeek was en is dat al enige tijd gaande en in andere kernen gaat, of dreigt, hetzelfde te gebeuren. Daarmee halen we een bijzondere ongewenste bedrijvigheid onze groene gemeente binnen. 

Giftige cocktail
In de lelieteelt worden namelijk veel gewasbeschermingsmiddelen, pesticiden (lees gif) gebruikt en het aantal bespuitingen dat uitgevoerd wordt is hoog; soms zelfs twee maal per week.  

Lelies - en pioenrozen - zijn de twee teelten in Nederland waarbij de allermeeste gewasbeschermingsmiddelen worden gebruikt. Het betreft een ‘bijna wekelijkse cocktail van in totaal wel 35 verschillende pesticiden’, aldus Stichting Urgenda die hierover een brandbrief stuurde aan de betreffende ministeries. Via bodemonderzoek werden zelfs 57 zeer giftige bestrijdingsmiddelen in de bodem aangetroffen. Ook de onderlinge reacties van de diverse gifsoorten kunnen extra risico’s met zich brengen. De kwetsbare lelie wordt standaard bedreigd door ziekteverwekkers als virussen, schimmels, bacteriën, vraatzuchtige insecten en beestjes zoals de aaltjes in de bodem. Door zeer intensieve bespuitingen wordt de oogst vervolgens veiliggesteld. 

Bollengif in babyluier
In Noord-Holland, Overijssel en Drenthe weet men wat het betekent omdeze teelt in je nabijheid te hebben. Omwonenden van bollenvelden namen deel aan een onderzoek omdat ze zich ernstig zorgen maakten over de effecten daarvan. 

In hun tuinen maar ook binnenshuis werden hoge concentraties gif aangetroffen. Het residu werd zelfs gevonden in de urine van hun baby’s. Deze groep, en kinderen die nog in de baarmoeder zitten, zijn juist extra kwetsbaar voor bestrijdingsmiddelen. Het kan zelfs tot hersenschade leiden. ‘Binnen blijven, ramen en deuren sluiten’ luidde het advies op die spuitdag. Maar uit het onderzoek bleek ook dat tot zelfs 7 dagen na de actie het gif nog steeds in de lucht hing. Vervolgens kreeg de akker en de omgeving dan al weer te maken met de volgende chemische wolk. De gezinnen voelden zich opgesloten en onveilig in hun eigen huis. Ze durfden de groenten uit hun moestuin niet langer te consumeren.Tot zelfs 250 meter vanaf het punt werden de gifrestanten aangetroffen. Uit studies bleek dat de pesticiden zich ook verspreiden via fijnstof in de lucht, dat gaat veel verder nog dan die 250 meter. 

Uitspraak bollengif in Boterveen
Deze kwestie kwam via een uitzending van Zembla landelijk in het nieuws. Omwonenden in Boterveen (Drenthe) waren zeer bezorgd over mogelijke gezondheidseffecten van de gebruikte middelen, vooral voor hun (klein)kinderen. Hoe dichter de bespuitingen bij de woningen plaatsvonden, hoe meer gezondheidsklachten werden geconstateerd. 

Overleg met de lelieteler over ‘spuitvrije zones’ leidde niet tot een oplossing waarna de kwestie resulteerde in een rechtszaak. Daarin werd in eerste instantie een spuitverbod opgelegd aan de teler omdat volgens de rechtbank omwonenden beschermd dienden te worden tegen gezondheidsbedreigende activiteiten. Maar na een uitspraak in hoger beroep mochten toch een groot aantal middelen alsnog worden gebruik. De teler claimde vervolgens drie miljoen euro van de omwonenden voor geleden bedrijfseconomische schade. 

‘Veilige’ middelen
Niet enkel de kwestie van de lelieteelt maar ook de werkwijze van het Ctgb, de instantie die gaat over het toelatingsbeleid, werd door Zembla diepgaand onderzocht. Want hoe was het mogelijk dat deze middelen het stempel ‘veilig’ hadden gekregen terwijl omwonenden er ziek van werden.  Dat had alles te maken met de wijze van beoordelen. Het Ctgb zou bij 7 bestrijdingsmiddelen normoverschrijdingen hebben geconstateerd maar had de risico’s daarvan simpel ‘weggeredeneerd’. Daarmee werd herbeoordeling van de middelen voorkomen. Ook werden daarmee de nieuwste wetenschappelijke inzichten, zoals het mogelijke verband tussen blootstelling aan gewasbeschermingsmiddelen en het ontwikkelen van ziektes als Parkinson (de snelst groeiende hersenziekte ter wereld) ALS, kanker, alzheimer en leukemie, vermeden. 

Het Europees Hof van Justitie deed in september 2023 overigens in een andere zaak de uitspraak dat bij toelating van gewasbeschermingsmiddelen de meest recente wetenschappelijke of technische kennis dient te worden geraadpleegd. 

In uitgevoerde onderzoeken in Californië en Canada is het verband tussen diverse ziekteverschijnselen en blootstelling aan genoemde stoffen, onomstotelijk bewezen. Neurologen die onderzoek doen naar de ziekte van Parkinson verwachten de komende 10 tot 20 jaar een verdubbeling van het aantal patiënten wereldwijd waaronder veel jongeren. 

Lelies met een luchtje
De werkwijze van de tweejarige lelieteelt is dat de bodem eerst klinisch met glyfosaat volledig ‘oranje-dood’ wordt gespoten. In het voorjaar, tussen eind maart en eind mei worden de bollen dan machinaal geplant. 

Het is niet illegaal om gewasbeschermingsmiddelen te gebruiken maar het dient wel onder bepaalde voorwaarden te gebeuren. Zo moeten er speciale spuitkoppen worden gebruikt waardoor o.a. de kans op verwaaiing (drift genaamd) gringer is. Aangezien die werkwijze  weer minder Die nevel die bij het spuiten vrijkomt, is de veroorzaker van klachten als ademhalingsproblemen, hoofdpijn en met name  kinderen kregen uitslag en astmatische klachten. Er was zelfs sprake van ernstige luchtwegklachten die ook nog blijvend bleken te zijn. 

Bij lage concentraties kan het middel al (afhankelijk van de weersomstandigheden) irritaties geven. De Nederlandse Voedsel en Warenautoriteit (NVWA) werd meermaals verzocht om luchtmonsters te komen nemen maar vaak werden de klachten genegeerd. 

Grootschalige proef zonder gif
Afgelopen seizoen is er in Drenthe door een tiental bollentelers, onder begeleiding van het Hilbrands laboratorium, meegewerkt aan een proef zonder gif. Daarmee kwamen die  telers tegemoet aan de zware kritiek van omwonenden.  Deze recente proef met duurzame teelt zou een uitweg kunnen zijn in de impasse en daarmee de verstoorde verhoudingen tussen telers en omwonenden verbeteren. 

Hopelijk kan van deze grootschalige proef veel worden geleerd: minder kwetsbare planten gebruiken zonder het gebruik van gifstoffen.

Vervuild oppervlaktewater geeft forse natuurschade
De gebruikte  gewasbeschermingsmiddelen zijn niet enkel een bedreiging voor de gezondheid van omwonenden maar belanden ook in het oppervlaktewater en zijn daarmee dodelijk voor bodem- en waterleven.  Bij omwonenden van de leliepercelen lagen alle vissen dood in de vijver. 

Staatsbosbeheer stelde in de gemeente Westerveld (Drenthe) een leliekweker aansprakelijk nadat zijn vervuilde water met landbouwgif uit het bassin meermaals het kwetsbare natuurgebied overspoelde. Daarmee werd een gigantische schade aangericht. De vennen en de veenmossen bleken morsdood evenals bijvoorbeeld de salamanders en zo stapelde het probleem zich verder op. 

Een gevolg is ook dat door het gebruik van genoemde middelen het bodemleven volledig vernield wordt. Dit leven zorgt voor een goede bodemstructuur en dus voor vruchtbaarheid van de bodem. Het duurt tientallen jaren voor die goede bodemstructuur, na meerdere jaren lelieteelt, weer hersteld is. Vanuit het oogpunt van de verpachter is het dus kortzichtig om voor snelle winst te kiezen en de langjarige negatieve effecten te veronachtzamen. 

Voorzorgsprincipe
De overheid dient haar burgers te beschermen tegen de schadelijke effecten van bestrijdingsmiddelen. Maar de teler in kwestie is hier niet in overtreding, zolang hij zich aan de richtlijnen houdt, dus daarin zit juist de moeilijkheid.

Wel is een natuurvergunning verplicht wanneer effecten op Natura 2000-gebied niet kunnen worden uitgesloten. Dat is het geval indien de teelt is aangevangen ná aanwijzing van die beschermde status. 
Voor Hilvarenbeek is die referentiedatum 7 december 2004. De provincie is het bevoegde gezag voor uitgifte van zo’n natuurvergunning, niet de gemeente. De provincie Noord-Brabant heeft het telen van lelies op gronden die in haar bezit zijn, verboden, ‘omdat het een intensieve teelt betreft waarbij wekelijks gif gespoten wordt’.  

Het perceel in Esbeek ligt kort bij het Natura 2000-gebied Rovertsche Heide en tegen landgoed De Utrecht aan en is in eigendom van een particulier. Andere situaties betreffen de nabijheid van natuurgebied het Diessens Broek en bosgebied ‘het Stuk’. 

Ernstige zorgen 
Als VNMH en Biodiversiteitsteam maken wij ons ernstig zorgen om genoemde ontwikkelingen. Het onderwerp is dan ook als agendapunt op het gezamenlijk wethoudersoverleg geplaatst en er vindt nog onderzoek plaats over de juridische en wettelijke bepalingen. 
Wellicht kan er in ruimtelijk opzicht  (bestemmingsplantechnisch) beleid worden gevoerd om de oprukkende  intensieve bollenteelt – evenals bomenteelt overigens – aan banden te leggen of in natuurvriendelijke richting om te buigen. Dit artikel krijgt dus beslist nog een vervolg. 

Tot slot

Laten we hopen dat er bij de betrokken instanties en personen nu toch alarmbellen gaan rinkelen vanwege de onoverzienbare risico’s die hier direct aan kleven en ook vanwege de effecten op langere termijn, want die zijn er wel degelijk.

Het voorzorgsprincipe zou hier moeten worden gehanteerd want wanneer er nu niet serieus maatregelen worden genomen, is het straks wellicht te laat. Wanneer dat onmogelijk blijkt te zijn zou er op zijn minst een forse spuitvrije zone dienen te worden aangehouden om negatieve effecten voor mens, dier en natuur te voorkomen.

Ik wens u dan ook allen een gelukkig en bovenal gezond, nieuw jaar toe.

Mieke Hendrikx-Blankers  is oud-voorzitter van de VNMH, oud-wethouder en o.a. lid van het B-team. Deze column verscheen eerder in het winternummer 2023 van Egelsporen, een uitgave van de VNMH.